Çocuklarda yas süreci, yaşadıkları kayıpların ardından başlar. Bu kayıplar bazen bir anda olur, örneğin; anne veya baba hayatını ani şekilde kaybedebilir. Kaybın daha uzun sürede gerçekleştiği bazı durumlar da vardır. Örneğin, beslediği hayvanı uzun süredir hasta olan bir çocuk için bu kaybı yaşamak daha uzun süreli olabilir. Her iki durumda da, çocuklar farklı düzeylerde stres tepkileri göstermeye başlar. Travma, kayıp demektir. Kişi için maddi veya manevi bir şeyini kaybetmek, bir yas süreci başlatır. Çocuklar için de durum böyledir. Her yas sürecinin travmatik olması gerekmez, ancak eğer bir travma varsa ardından mutlaka yas süreci yaşanır. Bazı kayıplar kişi için travmatik olabilir, örneğin ani kayıplar çocuklarda travmatik etki yaratabilir. Hasta bir hayvanın ölümüyle ise daha kolay baş edilebilir. Ancak bu çocuktan çocuğa değişen bir durumdur.
Yas ve travma tepkileri bazen birbiri ile karıştırılabilir. Ancak, aralarında önemli farklar vardır. Yas süreci, kaybın ardından yaşanan normal bir süreçtir, yoğun olarak üzüntü duygusunu içinde barındırır. Travmatik tepkilerde ise, kaybın ardından yaşanan yoğun duygu şok ve dehşettir. Yas sürecinde, genellikle kişi, kendisiyle ilgili olumsuz düşüncelere sahip olmaz. Travmada ise, dünyaya ve kendisine dair düşünceleri olumsuz şekilde etkilenebilir. Yas döneminde acı, kişinin ya da nesnenin kaybedilmesi gerçeğiyle başlar. Travmada ise acı, çaresizlik hissiyle ve temel güvenlik duygusunun kırılmasıyla yaşanır. Ebeveynlerin travma ve yas arasındaki farkı bilmeleri önemlidir. Eğer ebeveynler çocuklarının kayıp karşısındaki yaşadıkları şoktan çıkmalarına yardımcı olursa, durum travmatik olmadan yas sürecinin olağan akışında ilerleyebilir.
Yas, sadece bir insanı kaybetmekle yaşanmaz. Kıymetli olan bir kişiyi ya da nesneyi kaybetmek de beraberinde yas sürecini getirir. Yas sürecini atlatmalarında, ebeveynlerin çocuklarına destek olması, yaşadıkları duyguları anlamaları ve yansıtmaları önemlidir. Sağlıklı bir yas sürecinin aşamaları vardır. İlk aşamada, çocuk yaşadığı kaybı inkâr eder, inanmak istemez. Bu şok evresinde takılı kalmamak için ebeveynler çocuğa yardım etmelidir. Örneğin, büyükannesinin ölümüne başta inanmak istemez, onun geri geleceğine inanır. İkinci aşamada, çocuk mutsuzluk yaşamaya başlar. Üçüncü aşamada ise genelde öfke görülür. Bu aşamalarda çocuk artık kaybı kabullenmiş ve duygusunu ifade etmeye başlamıştır. Ebeveynler bu aşamada çocuklarına duygularını yaşayabilecekleri bir alan oluşturmalıdır. Bir sonraki aşamada çocuk pazarlık yapmaya başlar. “Ödevlerimi düzenli yaparsam annem geri gelebilir” gibi düşünceler bu aşamada görülür. Kendi davranışlarından dolayı kaybın gerçekleştiğini düşünen bir çocuk için yaşadığı suçluluk duygusunu atlatması için ebeveynler bu noktada çocuğa yardımcı olmalıdır. Son aşamada, çocuk artık kaybı kabul eder ve hayatına bu şekilde devam edeceği gerçeğiyle yaşar. Bu aşamaya geçen çocuklar için, bir daha üzülmeyecekleri anlamına gelmez. Ancak arada geri dönüşler olsa bile bu aşamaları takılmadan yaşamak, çocuklar için sağlıklı bir yas süreci geçirmelerini sağlayacaktır. Çocuğun yaşı ve gelişim dönemine göre bu tepkiler farklılık gösterebilir. Burada önemli olan, çocuğun yas sürecini sağlıklı bir şekilde yaşayıp süreci tamamlayabilmesidir.
Çocuklarda sık rastlanan yas tepkilerinden biri kaygıdır. Çocuk eğer bir sevdiğini kaybetmişse, diğer sevdiklerini kaybetmekle ilgili kaygılanabilir. Eğer kayıpla ilgili bir sahneye tanık olduysa, bu kareler çocuğun aklına tekrar tekrar gelebilir. Kayıp, çocuğun uyku sürecini de etkileyebilir. Çocuk kâbuslar görerek uykudan uyanabilir. Bazı çocuklar kayıplar karşısında üzülüp içe çekilme yaşarken, bazı çocuklar da tepkilerini öfkeyle dışa vurabilir. Bazıları kaybın ardından suçluluk duyabilir. Bu duygular çocuğun akademik hayatını da etkileyebilir. Bazen de çocuk yaşadığı duyguları, bedeninde ağrılar şeklinde hissedebilir. Eğer çocuklarda yas süreci olağan akışında ilerlemiyor ve bazı aşamalarda takılma oluyorsa, belli bir süre geçtikten sonra çocuk hala hayata adapte olamıyorsa bir uzmandan yardım almak bu süreçte faydalı olabilir.
Uzm. Klinik Psikolog Cangül Tokmaktepe
KAYNAKÇA
Bildik, T. (2013). Ölüm, Kayıp, Yas ve Patolojik Yas.
Ergün, N. (2005). Çocuklarda Yas.
Levine, P., Kline, M. (2014). Ey Travma Bizden Uzak Dur.
